انتفاضه شعبانیه عراق
تخریب دیوار حرم امام حسین(ع) در کربلا | |||||||||
| |||||||||
| جنگندگان: | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مردم عراق | حکومت عراق به ریاست صدام حسین | ||||||||
| فرماندهان: | |||||||||
| صدام حسین حسین کامل طه یاسین رمضان | |||||||||
| تلفات: | |||||||||
| حدود سیصد هزار نفر کشته و حدود دو میلیون نفر عراقی آواره شدند. | |||||||||
انتفاضه شعبانیه عراق قیام مردم عراق علیه حکومت صدام حسین در شعبان سال ۱۴۱۱ق مطابق با سال ۱۳۶۹ش بود. قیام از بصره شروع شد و معترضان در مدت ۱۵ روز چهارده استان از هجده استان عراق را تصرف کردند.
در واکنش حزب بعث عراق، ده‌ها هزار نفر کشته و حدود دو میلیون نفر آواره شدند. تعدادی از روحانیون دستگیر و یا اعدام شدند و شماری نیز از عراق فرار کردند. همچنین در واکنش حزب بعث حرم امام علی(ع) و حرم امام حسین(ع) آسیب دید و حکومت عراق بسیاری از مدارس دینی، مساجد و حسینیه‌ها را تخریب کرد.
نارضایتی مردم، نابودی و آسیب دیدن زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی عراق در جنگ با کویت و ایران، از عوامل قیام مردم عراق علیه صدام حسین بوده است.
زمینه‌ها و سرآغاز
قیام مردم عراق در ماه شعبان ۱۴۱۱ق (اسفند ۱۳۶۹ش)، از شهر بصره آغاز شد. یکی از نظامیان عراقی بازگشته از جنگ کویت، با گلوله تانک به سمت عکسی از صدام شلیک کرد مردم پس از این اتفاق به ساختمان حزب بعث و سپس به زندان شهر حمله و آن‌را تصرف کردند. معترضان پس از مدتی شهر بصره را تصرف کردند و با انتشار خبر تصرف آن، برخی دیگر از استان‌های عراق نیز به تصرف مردم درآمد.
نابودی زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی عراق پس از جنگ با کویت، خسارت‌های به جامانده از جنگ با ایران و نارضایتی مردم از حکومت بعث، را از دلایل قیام مردم عراق علیه صدام دانسته‌اند. در پی حمله عراق به کویت، نیروهای متحدین به سرکردگی آمریکا به عراق حمله کردند و بسیاری از زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی عراق را نابود کردند. دولت عراق پس از جنگ خلیج فارس، بسیار ضعیف شد و نهادهای دولتی از بین رفتند. مردم نیز به سلاح دست پیدا کردند. مجموع اینها در شکل‌گیری انقلاب دخیل بود.
این قیام بدون برنامه‌ریزی ابتدایی و به صورت خودجوش آغاز گردید و هیچ حزب سیاسی یا فردی به صورت مطلق، رهبری این قیام را برعهده نداشت.
گستره
در انتفاضه شعبانیه، چهارده استان از هجده استان عراق به تصرف مردم درآمد. معترضان کنترل استان‌های دیالی، واسط، میسان، بصره، ذی قار، مثنی، قادسیه، بابل، کربلا، نجف، دهوک، اربیل، کرکوک و سلیمانیه را به دست گرفتند و فقط استان‌های مرکزی شامل صلاح الدین، بغداد، نینوا و الانبار در کنترل حکومت باقی ماند. از این‌رو انتفاضه شعبان را بزرگ‌ترین چالش داخلی عراق در دوره صدام حسین دانسته‌اند.
نجف
تحرکات مردم نجف در ۱۶ شعبان و به صورت تظاهرات در اطراف حرم امام علی(ع) آغاز گردید پس از مدتی به درگیری‌های مسلحانه میان گروه‌های مردمی و نیروهای بعثی تبدیل شد و به کشته و مجروح شدن افرادی از هر دو گروه انجامید. درگیری‌ها تا ظهر ۱۷ شعبان ادامه داشت و منجر به پیروزی گروه‌های مردمی و برافراشته شدن پرچم‌های سبز در مرکز شهر گردید.
کربلا
قیام در شهر کربلا روز ۱۸ شعبان آغاز شد هرچند روز ۱۶ شعبان درگیری‌های پراکنده‌ای در این شهر اتفاق افتاده بود. تحرکات مردمی کربلا سه روز ادامه داشت و در روز سوم مردم کنترل شهر را به دست گرفتند.
سرانجام قیام
انتفاضه شعبان ۱۵ روز ادامه داشت. انقلابیون توسط نیروهای صدام به‌شدت سرکوب شدند و بنابر آمار غیررسمی حدود سیصد هزار نفر از مردم کشته و حدود دو میلیون نفر عراقی آواره شدند.
برخی شهرها از جمله نجف، کربلا دست‌خوش بیشترین خرابی‌ها بودند. در شهرهای مذهبی، داماد صدام با نام حسین کامل مسئول از بین بردن قیام بود. سرکوب قیام در این دو شهر مذهبی توسط حسین کامل را با بی‌رحمی بسیار و کشتن مردم غیر نظامی دانسته‌اند. نیروهای بعثی در کربلا و نجف ده‌ها مسجد، مدرسه دینی و حسینیه را خراب کردند. بسیاری از کتاب‌های خطی ارزشمند نیز نابود شد.
رژیم برای بازپس‌گیری برخی نقاط از بمب شیمیایی استفاده کرد. بسیاری از افرادی که توسط رژیم بعث دستگیر شدند، کشته شده و در گورهایی دسته‌جمعی که پس از سقوط صدام کشف شد، دفن گردیدند.
بسیاری از مردم برای در امان ماندن به حرم ائمه پناه بردند، اما نظامیان حزب بعث، حرم‌ها را مورد حمله قرار دادند و بسیاری از مردم را کشتند.
پس از سرکوب قیام، آیت‌الله خویی به‌همراه تعدادی از افراد خانواده و نزدیکانش بازداشت و به بغداد منتقل شد. و پس از چند روز به اجبار در برابر دوربین‌های تلویزیون، با صدام گفتگو کرد.
سید محمدرضا موسوی خلخالی، سید جعفر بحرالعلوم و سید عزالدین بحرالعلوم که از نمایندگان آیت‌الله خویی بودند پس از سرکوب قیام اعدام شدند. سید محمد سبزواری، شیخ محمدرضا شبیب ساعدی و سید محمد صالح خرسان نیز از عراق مهاجرت کردند.
آسیب‌دیدن اماکن مقدس
فرماندهی سرکوب قیام در کربلا به عهده حسین کامل داماد صدام و در نجف با طه یاسین رمضان از افراد مشهور و مهم حزب بعث بود. نیروهای صدام با توپ و تانک به کربلا و نجف حمله کردند. در این حملات، حرم امام علی(ع)، حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) آسیب دید و پس از آن نیز به‌مدت شش ماه درهای حرم بسته بود.
حامیان حکومت
سیاست دولت آمریکا پس از بیرون راندن عراق از کویت در سال ۱۹۹۱ بر تغییر حکومت عراق بود؛ اما در انتفاضه شعبانیه، جورج بوش به صدام اجازه داد از تمام قوای نظامی خود علیه مردم استفاده کند، این تغییر رویکرد در جهت جلوگیری از روی کار آمدن یک دولت دینی در عراق ارزیابی شده است. وزیر امور خارجه وقت امریکا در کتاب خاطرات خود که بعدها منتشر شد آورده که در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای تصمیم بر این گرفته شد که صدام نباید سقوط کند؛ زیرا پس از سقوط صدام حکومت دست طرفداران ایران می‌افتاد.
نقش سازمان مجاهدین
به گزارش برخی منابع، گروهک تروریستی سازمان مجاهدین خلق ایران (منافقین) در سرکوب انتفاضه شعبانیه با حکومت عراق هم‌کاری داشت. بنابر اسنادی، آنان در سرکوب مردم بصره نقش داشتند و تعداد زیادی از کشته‌ها را در گورهای جمعی دفن کردند.
برخی از اعضای جدا شده از سازمان، توضیحاتی در مورد این واقعه و عملیاتی که با نام مروارید انجام شد، ارائه کرده‌اند. آنان به قتل‌عام کردها در این انتفاضه و خدمتِ سازمان به صدام در این انتفاضه، اقرار کرده‌اند.
بعدها و در ۷ آبان ۱۳۹۴، گروهی که خود را متشکل از خانواده‌های قربانیان انتفاضه شعبانیه معرفی می‌کرد در عملیات موشکی، ۲۵ عضو گروه مجاهدین خلق را کشته و ۲۰۰ نفر از آنان را زخمی کرد.
واکنش‌ها
آیت‌الله خویی در ۱۸ شعبان دو روز پس از آغاز قیام در نجف بیانیه‌ای صادر کرد و در آن به رعایت احکام شرعی، دوری از اموال مردم و بیت‌المال، دفن اجسادی که در خیابان‌ها مانده، مثله نکردن و اموری مانند آن، حکم کرد. دو روز پس از آن آیت‌الله خویی بیانیه دیگری صادر کرده و در آن ۹ نفر از روحانیون را برای رسیدگی به امور منصوب کرد که عبارت بودند از:
- سید محمدرضا موسوی خلخالی
- سید جعفر بحرالعلوم
- سید عزالدین بحرالعلوم
- سید محمد سبزواری فرزند آیت‌الله سبزواری
- شیخ محمدرضا شبیب ساعدی
- سید محمد صالح سید عبدالرسول خرسان
- محمدتقی خوئی فرزند آیت‌الله خویی
- سید محمدرضا خرسان
- سید محی‌الدین غریفی
در پی صدور بیانیه برخی از این افراد برای رسیدگی به امور، به شهرهای مختلف رفتند.
سید عبدالاعلی سبزواری از علمای بزرگ نجف نیز با صدور فتوایی حمایت خویش از انتفاضه را اعلام نمود.
سید محمدباقر حکیم نیز از انتفاضه حمایت کرده و طرفدارانش نیز نقش پررنگی در انتفاضه شعبان داشتند.
در ایران به جهت کشتار مردم عراق و اهانت به اماکن مقدس، یک روز عزای عمومی اعلام شد و آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران به این مناسبت پیامی صادر کرد.
دلایل ناکامی
محققان چند عامل را دلیل شکست سریع انتفاضه شعبانیه دانسته‌اند:
- استفاده حکومت از سلاح‌های سنگین با قدرت تخریبی بالا مانند توپ جنگی
- استفاده از نیروی آموزش‌دیده مانند گارد ریاست‌جمهوری با دسترسی به انواع سلاح‌ها و همچنین دارا بودن اختیارات گسترده برای کشتار مردم
- تسلط هوایی حکومت و استفاده از هلی‌کوپتر
- عدم هماهنگی بین گروه‌های عراقی
- تسلط بدون برنامه انقلابیان بر شهرهای عراق
- نداشتن روحیه تعاون، همبستگی و ملی‌گرایی بین گروه‌های حاضر در قیام.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ الاسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۳۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۲۳.
- ↑ کریمی، «جنگ عراق و کویت»، ج۱۱، ص۱۴۰.
- ↑ «»، شبکه اهل‌البیت، سایت آپارات.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۳۰.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۷.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۱.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۲۰.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۹.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۲۰.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۷.
- ↑ ، سایت خبری فردا.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۸.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۴۹-۱۵۶.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۲.
- ↑ «»، شبکه اهل‌البیت، سایت آپارات.
- ↑ «»، شبکه اهل‌البیت، سایت آپارات.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: ، سایت خبر آنلاین.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۱۳.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۸۹.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۴۷.
- ↑ ، قدس آنلاین.
- ↑ ، خبرگزاری فارس.
- ↑ ، سایت هابیلیان.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۴۷.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ خامه‌یار، «قیام سرتاسری و همگانی مردم عراق»، ص۶۷.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۳۱۵.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ۲۱۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۵۰۹.
منابع
- آل‌طعمه، سلمان هادی، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۳۳ق.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- الحکیم، صاحب، عذاب بلا نهایه، لندن، المنار، ۱۹۹۳م.
- تبرائیان، صفاءالدین، انتفاضه شعبانیه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- خامه‌یار، حسن، قیام سرتاسری و همگانی مردم عراق، مجله شاهد یاران، شماره۴۱-۴۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
- کریمی، جواد، «جنگ عراق و کویت»، دانشنامه، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- .
- «اعلام عزای عمومی در پی کشتار مردم عراق»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: ۱۳۶۹/۱۲/۲۶.